Coğrafi konumunun yarattığı avantaj ile Eskişehir, Anadolu’nun batıya açılan kapısı durumundadır. Demiryolu ve karayollarının kavşağında olması, tarımda ve sanayideki gelişmeler ile yer altı kaynaklarının zenginliği, Eskişehir’i ekonomik bakımdan önemli bir merkez haline getirmiştir.

Eskişehir’in son yıllarda ekonomik hayatının dinamizminde hiç şüphesiz en önemli pay sanayinindir. Şehir nüfusunun, kırsal nüfusa göre süratle büyümesi, yetişmiş işgücü varlığı, pazarlara yakınlığı, enerji ve hammadde kaynaklarının uygunluğu, sanayi için gerekli alt yapı yatırımlarının yeterli oluşu, bölge sanayiinin giderek gelişmesini sağlamıştır.

İl ekonomisinde sektörlerin payına baktığımızda ise %61 ile Hizmetler Sektörü ilk sırada yer alırken, bunu %28 ile Sanayi Sektörü ve %11 ile Tarım Sektörü izlemektedir.

Arazi olarak düz bir yapıya sahip olması, topraklarının verimli oluşu tarımsal alanda da Eskişehir’i ülke genelinde söz sahibi yapmaktadır. Tarımsal üretimin başlıca çeşitleri tahıllar, baklagiller, şekerpancarı, ayçiçeği, meyve ve sebzelerdir. Tarımsal alandaki ürün yelpazesi sonraları tarıma dayalı sanayiinin gelişmesine öncülük etmiştir. Kentte bulunan Türkiye Şeker Fabrikası, bisküvi ve unlu mamuller üreten çok sayıdaki tesis buna örnektir.

Ayrıca hayvancılık Eskişehir’de oldukça gelişmiş olup, özellikle küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, tarım kesimindeki nüfusun önemli gelir kaynaklarındandır. Eskişehir’e bağlı olan Mahmudiye ve Çifteler ilçelerinde damızlık koyun ve sığır yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ayrıca, Mahmudiye ilçesindeki hara da yarış atı da yetiştirilmektedir.

Eskişehir’in önemli ekonomik kaynaklarından bir diğeri ise, yer altı zenginliğidir. İl’de sanayinin gelişiminde ve yıllar içinde ihracatın artışında madencilik önemli bir yere sahiptir. Eskişehir genelinde bulunan maden rezervlerinden işletilmekte olan başlıcaları; manyezit, krom, bor, kil, mermer ve lületaşıdır.

Eskişehir denildiğinde ilk akla gelen ürünlerden biri olan lületaşı, bir ihraç ürünü olarak uzun bir geçmişe sahiptir. Yıllarca yurt dışına işlenmeden ihraç edilen bu ürün, 1970’ten sonra ham olarak ihracatının yasaklanmasıyla birlikte, atölyelerde işlenerek pipo ve süs eşyası haline getirilmiş ve bu şekilde ihraç edilmeye başlanmıştır. Sepiolit madeni de Eskişehir’in önemli yer altı zenginliklerindendir. Bir tür magnezyum silikat minerali olan sepiolit, doğada tabakalı ve masif olarak bulunmaktadır. Lületaşına benzemesine karşın kimyasal yapısının farklılığı nedeniyle sepiolit, sanayinin çok çeşitli kademelerinde (yakıt temizleyici olarak, leke çıkarmada, eczacılıkta, füze ve uzay gemilerinin başlıklarının iç yalıtımında ve parafin ayrımında) kullanılmaktadır.

Yüksek ihraç potansiyeli olan Krom madeni, Eskişehir’in diğer önemli yer altı zenginliklerinden biridir. Kimyasal, atmosferik korozyona ve aşınmalara karşı dayanıklı olduğu için krom, oksitlenme gibi özelliklerinden dolayı çelik ve diğer maddelerin kaplanmasında, savunma sanayiinde, refrakter malzeme üretiminde ve çeşitli kimyasallarda kullanılmaktadır.

1930’lu yıllarda işlenmesine başlanan bir başka yer altı kaynağı ise manyezittir. Modern tekniklerle manyezit çıkartılıp, işlenmesi 1960’dan sonra söz konusu olmuştur. Manyezit cevheri ağır sanayiinin gelişiminde önemli rol oynamıştır. Ayrıca, magnezyum bileşiklerinden olan refrakter ürünler ise ısıl işlemli proses sanayiinin önemli yardımcı maddelerinden biridir.

İlimizdeki diğer önemli bir maden ise Etibank Kırka Boraks İşletmesi tarafından çıkarılan bor tuzlarıdır. Söz konusu madenin Dünya üzerindeki rezervlerinin %60’ı ve Türkiye’deki rezervlerin tamamı Eskişehir’de bulunmaktadır. Dünya genelindeki bor tuzlarına yönelik taleplerin önemli bir kısmı yine Eskişehir’deki maden sahasından sağlanmaktadır. Eskişehir’in Kırka Bucağında bulunan bu tesislerde bor tuzlarından, Tinkal üretimi yapılmaktadır.

Tuğla, kiremit ve seramik üretiminin temel girdileri arasında bulunan kil, Eskişehir ve çevresinde önemli rezervlere sahip bir hammaddedir. Süpren mermeri olarak da bilinen, Eskişehir mermeri, ekonomik öneme sahip diğer bir yeraltı zenginliğidir.

Eskişehir tarihsel süreç içerisinde olduğu gibi, günümüzde de ticari hayatı ülkemizin en canlı illerinden biri olup, İç Batı Anadolu’nun ticaret merkezidir. Şehirleşmenin yüksek oluşu nedeniyle, ticaret kent merkezinde yoğunlaşmıştır. Son yıllarda sanayileşmenin büyük bir gelişme göstermesi artan istihdam ve ulaşım kolaylığı, ticari hayata canlılık katmaktadır.

Eskişehir’in çevre iller ile birlikte özellikle İstanbul başta olmak üzere Ankara, İzmir gibi büyük kentlerle yoğun ticari ilişkisi bulunmaktadır. İl genelinde ticaret, kent merkezinde yoğunlaşmıştır. Eskişehir genelinde Esnaf ve Sanatkarlar Odasına bağlı olarak faaliyet gösteren 50 adet Meslek Odası mevcuttur. Bunlardan 31 adedi merkezde, 19 adedi de ilçelerde faaliyet göstermektedir. Merkez ve ilçelerde bulunan Odalarda, Esnaf ve Sanatkarlar Odası siciline 53.025 üye kayıtlı bulunmaktadır.

İldeki ticari etkinlikler, daha çok küçük ve orta sermayeli kuruluşlar tarafından sürdürülmektedir. Sanayide Türkiye’nin önde gelen kuruluşlarının ürünlerini pazarlayan ve bunlarla iç içe olan şirketler ticari hayatta büyük yer tutmaktadır.

Eskişehir’deki iki üniversitenin varlığı, bu üniversitelerde şehir dışından gelerek eğitimini sürdüren yaklaşık 33 bin öğrencinin de harcamaları kentin ekonomisine büyük bir katkı sağlamaktadır.

Eskişehir’de sanayiinin gelişmesinde 20. Yüzyılın başında kurulan devlet işletmeleri önemli rol oynamışlardır. Özellikle kamu iktisadi teşekküllerinde yetişen nitelikli işgücü, il sanayinin gelişmesinde en önemli kaldıraçlardan biri olmuştur. Genel hatlarıyla Eskişehir sanayiinin tarihsel gelişimi ise şöyledir:

Cumhuriyetin İlk Yıllarında Eskişehir Sanayii

Cumhuriyetin ilk yıllarında Eskişehir’de sanayi, ağırlıkla ilin tarımsal ve doğal kaynaklarına dayalı bir biçimde gelişmiştir. Önemli bir tahıl bölgesi olan Eskişehir’de o döneme göre oldukça büyük sayılabilecek un fabrikaları kurulmuştur. Buna ek olarak Eskişehir’in önemli ham maddelerinden biri olan kil, ilde toprağa dayalı yatırımların gelişmesine neden olmuştur. 1894 yılında Berlin-Bağdat demiryolunun yapımı sırasında kurulan Cer Atölyelerinin, 1928 yılında devletleştirilmesinden sonra il sanayinin gelişmesi hızlanmış ve ilde metal ve makina sanayiinin ilk temelleri de atılmıştır. Yine bu dönemlerde, yeraltı kaynakları açısından oldukça zengin olan Eskişehir’de gelişen bir başka sektörde çoğunluğu devlet eliyle gerçekleştirilen madenciliktir. 1926 yılında Tayyare Bakım Atölyesi (Hava İkmal Bakım Merkezi) kurularak işletmeye açılmıştır.

1930 - 1950 Arası Eskişehir Sanayii

1930’lar, Eskişehir sanayiine yeni kamu girişimlerinin katıldığı ve özel kesimdeki işletmelerin büyümelerini sürdürdükleri yıllardır. Bu tarihlerde kurulan Eskişehir Şeker Fabrikası mevcut olan un tesisleri ile birlikte ilde şekerli ürünler üreten yeni işletmelerin kurulmasına yol açmıştır.

1950’ler ve 1960’larda Eskişehir Sanayii

Eskişehir sanayii, 1950-1960 döneminde sektörel yoğunlaşma alanları bakımından önemli bir değişiklik geçirmemekle birlikte küçük sanayi kesiminde bu yıllarda önemli bir gelişme olmuştur.

Bu dönemde ilde kurulan büyük işletmelerinden en önemli ikisi, Eskişehir Çimento Fabrikası ile Eskişehir Basma Fabrikası’dır. Eskişehir Bankası öncülüğünde kamu desteği alınarak kurulan Eskişehir Çimento Fabrikası üretim kapasitesi itibariyle ülkenin en büyük çimento fabrikalarındandı. Eskişehir Basma Fabrikası ise 1956 yılında kamu ortaklığıyla kurulmuştur.

1940'ta kurulan, 500.000 m² ‘lik toplam alanı, 176.000 m2’ lik kapalı alanı, yaklaşık 2500 uzman personeli ile güçlü bir sanayi kuruluşu olan TÜLOMSAŞ, ulusal demiryolu sektörünün ihtiyaçlarını karşıladığı gibi yurtdışına lokomotif ve sanayi ürünleri ihraç etmekte, ayrıca yük vagonları, her çeşit dizel elektrik motorları, hafif raylı sistem araçları, tank motorları, cer motorları ve diğer ağır sanayi ürünlerini de imal etmektedir. Bölgesinde ağır sanayi devi olan TÜLOMSAŞ, ilk Türk buharlı lokomotifi “KARAKURT” tan bu yana çok yol kat etmiştir. 1994 yılında projesi tümüyle kendisine ait olan DH 7000, DH 9500 ve DH 10000 tipi Manevra Lokomotifleri imal etmeye başlayan ve Aralık 1997’den itibaren ISO 9001 Kalite Sistem Belgesine de sahip olan TÜLOMSAŞ, 108 yıllık köklü bir kuruluş olarak gelişmiş ülkeler arasında yerini almak üzere emin adımlarla ilerlemektedir

Lokomotif, Motor, Elektrik Makineleri, Vagon ve Yol Gereçleri Fabrikalarından müteşekkil 4 ana üretim birimi; Döküm ve Kimyasal İşlemler, Dişli Takım ve Kalıp, Bakım ve Yardımcı Üretim Fabrikalarından müteşekkil 3 yardımcı üretim birimi ile 9 muhtelif daire başkanlıklarından müteşekkil bir organizasyona sahiptir.



1970 - 1980 Döneminde Eskişehir Sanayii

1970’lerin ilk yıllarından başlayarak Eskişehir imalat sanayii hızlı bir gelişme süreci yaşamıştır. Türkiye’nin büyük tüketim merkezlerine fazla uzak olmayan ve bu merkezlere kara ve demiryolu ile bağlanan Eskişehir’in coğrafi konumu, söz konusu gelişmede önemli rol oynamıştır. Eskişehir Sanayi Odası’nın, Eskişehir Ticaret ve Sanayi Odası’ndan ayrılması ile, planlı bir sanayileşme için yapılması gereken “Organize Sanayi Bölgesi”, 1973 yılında hayata geçirilmiş ve ildeki sanayileşme gittikçe hızlanmıştır.

Mevcut cazip şartları ve hazır alt yapısı ile Organize Sanayi Bölgesi, daha büyük yatırımları kendisine çekmesi kaçınılmazdı; Neticede ülkemizin en büyük kuruluşlarından Koç Holding’e ait Arçelik A.Ş.’nin biri buzdolabı diğeri kompresör imalatı olmak üzere gerçekleştirdiği iki büyük yatırım, yarattığı istihdam ve yan sanayii imkanı ile Eskişehir’e bir sanayi aşısı olmuştur. Daha sonra yine Koç Holding tarafından Ford firması ile birlikte İnönü’de kurduğu otomotiv yatırımı gerçekleşmiştir.

Bölgemizin önemli yatırımlarından Arçelik A.Ş. Buzdolabı Fabrikası’nın üretim politikalarında yan sanayiye ağırlık verecek yönde gösterdikleri değişiklik bölgeye olan yatırım taleplerini bir anda arttırmıştır.

Kısa süre içinde plastik, metal eşya sektöründe yoğunlaşan ve orta ölçekli sayılabilecek bu yatırımlar il sanayiine yeni bir hareket getirmiştir. Ayrıca bu dönem Hazır Giyim Sanayiinde çok önemli gelişmelerin görülmesi açısından da dikkat çekicidir.

Kamu yatırımları açısından sanayi sektörünü ilgilendirecek bir gelişme ise Tusaş Motor Fabrikası’nın Eskişehir’de kurulmasıdır. İl ekonomisine önemli katkılar sağlayan havacılık sanayi alt yapısının ve işgücünün kent de var olması bu yatırımın Eskişehir’de yapılmasında en önemli nedenlerden biridir. Yine bu dönemde, Baksan Sanayi Sitesinin faaliyete geçerek gelişmesi özellikle küçük yatırımların filizlendiği gelişme merkezi olarak, geçmişi uzun yıllara dayanan sanayi çarşısıyla birlikte il sanayiinde önemli fonksiyonu halen yerine getirmektedir.

Şu anda Organize Sanayi Bölgesi 32 milyon m2’lik alanı ile ülkemizin en büyük sanayi alanı durumundadır. Bu dönemde Toprak Holding, Paşabahçe Cam Sanayi, Pınar Holding gibi büyük ölçekli yatırımcılar OSB içinde yatırım yaparken, bölge dışında seramik üretimi konusunda İnönü ve Çifteler ilçelerinde yatırımlar başlamış ve üretime geçmişlerdir. Yine bu dönemde özellikle Muttalıp Belediyesi sınırları içindeki alanda Metal Eşya, Orman Ürünleri, Gıda ve Seramik Sanayii konularında 25’e yakın orta ölçekli yatırım yapılmıştır.

1998 yılı şubat ayında inşaat ve montaj çalışmalarına başlanıp , yedi ay gibi kısa bir sürede tamamlanarak, 1998 yılı Ağustos ayında hizmete açılan “ Doğalgaz Elektrik Santralı” ile bölgemizdeki sanayi tesislerine kesintisiz ve düzenli elektrik enerjisi sağlanmaya başlanmıştır. Ayrıca, 1998 yılı sonunda Organize Sanayi Bölgesinde ABD kökenli Sikorsky firması ve yerli ortak Alp Havacılık A.Ş.’nin gerçekleştirdiği yatırım ile helikopter parçaları üretimine geçilmiştir. 2002 ve 2003 yıllarında ise yine OSB içinde “Lojistik Merkezi”, “İş ve Ticaret Merkezi”, “Sağlık Merkezi”, “Teknoloji Geliştirme Bölgesi”, “Serbest Bölge” ile “Endüstri Bölgesi”nin kuruluş çalışmalarına başlanmıştır. Söz konusu bu yatırımların tamamlanmasıyla, Eskişehir sanayii yüksek teknolojiye dayalı, ihracat ağırlıklı ve yüksek katma değerli ürünlerin üretiminde söz sahibi bir merkez olacaktır.

Ülkemizin önemli sanayi merkezlerinden biri olan Eskişehir’deki, sanayiinin sektörel dağılımı incelendiğinde tek bir sektörün değil, genelde yüksek katma değer yaratan bir çok sektörlerin gelişme gösterdiği görülmektedir. Bu gelişmeler sektörel bazda incelendiğinde Makine-Metal Eşya Sanayii ve Gıda Sanayiinin toplam sanayii içinde %70’lik bir ağırlığı olduğu görülmektedir. Toprak ve Seramik sanayiinin son senelerdeki hızlı gelişimiyle birlikte bu sektörün il sanayii içindeki payı giderek artmaktadır. Tablo 1’de bu gelişme gösterilmiştir.

Eskişehir’de üretimi gerçekleştirilen bazı ürünler, Türkiye çapında da önemli pazar payına sahiptir. İlimizde üretilen bazı ürünlerin ulusal üretim içindeki paylarına bakıldığında, Uçak Motoru, Dizel Lokomotif ile Boraks üretiminin %100’ünün ilimizden karşılandığı görülmektedir.

Halen il sınırları içinde yer alan bor rezervleri ülkemiz ihtiyacını karşıladığı gibi çok büyük bir kısmı da ihraç edilmektedir. Toplam dünya bor rezervlerinin ise %60’ı ilimiz sınırları içindedir.

Eskişehir’deki sanayii kuruluşların 1980 sonrasında ihracat dayalı sanayileşme stratejisinin bir uzantısı olarak hızla ihracata yöneldikleri tespit edilmiştir.

Oda üyesi kuruluşların halen gerçekleştirdikleri ihracatın %80’i OECD ülkelerine yapılmaktadır. . Makine İmalat Sanayii, Taş ve Toprağa Dayalı İmalat Sanayii ile Madencilik Sektörünün üyelerimizin toplam ihracatı içindeki payı %85’i aşmaktadır. Eskişehir Sanayi Odası’na üye kuruluşların ciroları incelendiğinde, 2002 yılında toplam ciroları ise yaklaşık 1.5 milyar dolar düzeyindedir. Eskişehir’de son yıllarda sanayinin gelişimi ile birlikte sosyoekonomik yaşamda hızlı bir gelişme göstermiştir. Çeşitli kuruluşlar tarafından yapılan araştırmalar da, Eskişehir’in sosyo-ekonomik açıdan gelişmişliğini doğrulamaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından yapılan “İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (1996)” adlı araştırmaya göre, Türkiye genelinde 76 il arasında Eskişehir 58 adet mali ve sosyal değişken kullanılarak yapılan sıralamada 6. Sırada yer almıştır. Yine 1997 yılında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programınca hazırlanan ve Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı tarafından yayınlanan “İnsani Gelişmişlik Raporu”nda ise Eskişehir, beşeri gelişmişlik düzeyi bakımından 3. sırada yer almıştır. Eskişehir, kent ve yaşam kalitesi en yüksek illerden biri olup, İstanbul ve Ankara gibi ülkemizin önde gelen iki büyük kentinin ardından modern ve düzenli şehirleşmesi ile diğer Anadolu kentlerine örnek oluşturmaktadır. Eskişehir 2001 yılındaki %79’luk şehirleşme oranı ile ülkemizin, şehirleşme bakımından önde gelen illerinden biridir. Eskişehir’de, sanayi yatırımlarının planlı bir şekilde gerçekleştirilmesi, çevre korunmasına verilen önem ve modern şehircilik anlayışının bir sonucu olarak, 1969 yılında Eskişehir Sanayi Odası’nın öncülüğünde bir Organize Sanayi Bölgesi kurulması çalışmalarına başlanmıştır. İlk aşamada 1 milyon metrekare olarak planlanan OSB alanı 1973 yılında yatırımcıların hizmetine sunulmuştur. Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi (EOSB)’de ilk parsellerin kısa sürede satılması neticesinde bölgenin genişletme çalışmalarına başlanmış, 1979 yılında 2 milyon metrekarelik gelişme alanı ile birlikte toplam alan, 3 milyon metrekareye ulaşmıştır. 1992 yılında da toplam alan yeni genişleme sahasıyla birlikte 21 milyon metrekareye çıkarılmıştır.

Şehrimizdeki sanayileşmenin son yıllarda ivme kazanması sonucunda, Eskişehir Sanayi Odası, bölgenin genişletilmesi kararını almıştır. Kısa sürede sonuçlandırılan çalışmalar neticesinde EOSB’nin alanı 1996 yılı sonunda 32 milyon metrekareye genişletilmiştir. Halen bu alanın 9 milyon m2’si yatırımcılara tahsis edilebilir durumda olup, bu alanın 7 milyon m2’si yatırımcılara tahsis edilmiş durumdadır. Söz konusu bu alan içinde 230 kuruluş faaliyet göstermektedir. Halen bu kuruluşlardan 197’si faaliyette olup, 22’si inşaat halinde, 11 ise proje safhasında bulunmaktadır.

Eskişehir’in önemli karayolu ve demiryolu güzergahlarının kesişme noktasında olması, aynı zamanda Gemlik ve İstanbul Limanlarına yakınlığı EOSB’ye de yeni yatırımlar anlamında avantaj sağlamaktadır. Organize Sanayi Bölgesinde altyapı yönünden bir sorun bulunmamakta, tüm yatırımcılara eşit şartlarda eksiksiz hizmet sağlanmaktadır. OSB’nin düz bir arazi üzerinde kurulması, bölge içinde her parsel sınırında su, elektrik, doğalgaz, buhar, pis su hattı ve telefon ile her türlü destek hizmetlerinin bulunması bölgeyi yeni yatırımlar açısından tercih edilir kılmaktadır.